مقایسه آثار صنایع دستی با ضوابط اصالت صنایع دستی یونسکو

در مقایسه آثار صنایع دستی، اصالت اثر هنری است که موجب تشخص، ارزش و یگانگی آن است، برگرفته از مؤلفه ها یا ضوابطی چون یگانگی فن، خاص بودن ایده و نحوه ی اجرای اثر است.

در میان آثار صنایع دستی منطبق با این ضوابط، آثار چوبی برخی از خراطان دزفولی با بهره مندی از ویژگی های اقلیمی این منطقه، مانند جنس چوب استفاده شده و مهارت بالای هنرمندان سازنده ی آنها، دارای جایگاهی ویژه است.

از میان هنرمندان هنر خراطی این شهرستان، «عبدالرحیم فروتن» موفق به کسب «نشان اصالت یونسکو» برای آثار خراطی خود شده است.

این نشان با در نظرگرفتن برخی از مؤلفه ها و ویژگی های برجسته، به هنرمندانی تعلق می گیرد که به ضوابط و دستورالعمل های مدون آن توجه کرده اند.

مسئله اصالت به عنوان یک مفهوم فلسفی از ابتدای تاریخ فلسفه، مورد توجه بسیاری از اندیشمندان از جمله افلاطون، کانت و هایدگر بوده است.

از آنجا که اصالت اثر هنری دامنه ی گسترده ای دارد و متمرکز بر مسائل حقوقی و مالکیت اثر هنری نیز هست،

عوامل و شاخصه های مداخله کننده در فاخریت اثر صنایع دستی عبارتند از:

۱ـ مواد و ابزار مرغوب،
۲ـ ایده، هدف و تکنیک ناب هنرمند صنعتگر،
۳ـ مخاطب فرهیخته و حمایتگر،
۴ـ گذر زمان.

اصالت

واژه اصالت در لغت نامه دهخدا نجابت و شرافت معنا شده است و نیز اصیل بودن و در فرهنگ معین با والاتباری، آورده شده است.

اصالت اجرا از منظر حقوقی مطرح می شود که در آن صورت می توان به طور قطع بر اصیل بودن یا نبودن اثر هنری حکم داد.

آثار هنری، میزان پایبندی به فرهنگ خاص یک منطقه نیز در شمار معیارهای اصالت آثار هنری است. البته تقلید محض از آثار گذشتگان از اصالت اثر هنری می کاهد، با این حال نبوغ یک هنرمند در به کارگیری عناصر دستی در ساخت اثری نو و برآمده از خاستگاه فرهنگی آن نیز مورد توجه است.

 

مقایسه آثار صنایع دستی

صنایع دستی مجموعه ای از هنرهای سنتی، تزیینی، قومی (بومی) و کاربردی را می تواند در بر داشته باشد.

در «دایره المعارف هنر»، صنایع دستی به کارهای تولیدی دستی با استفاده از آلات و ابزارهای ساده که اغلب هنر سنتی و هنرتزیینی را می توان در این زمره به شمار آورد، گفته می شود.

براساس تعریف صنایع دستی در سمپوزیوم بین المللی یونسکو، صنایع دستی به عنوان محصولاتی تعریف می شوند که به طور کامل با دست یا با کمک ابزار تولید می شوند و ابزارهای مکانیکی ممکن است به صورت مستقیم در تولید این محصولات نقش داشته باشند، اما انسان همچنان مهم ترین جزء تولید محصول نهایی است.

 

مهر اصالت یونسکو

در سال ۲۰۰۱ یونسکو به عنوان سازمان متولی فرهنگ در جهان، اقدام به تعریف استانداردی برای محصولات صنایع دستی کرد که در ایران با نام «نشان اصالت» یا «مهراصالت» شناخته شده است. سازمان صنایع دستی از سال ۲۰۱۴ مسئولیت برگزاری این برنامه را تحت حمایت یونسکو در منطقه آسیا-اقیانوس آرام برعهده گرفت.

اهداف این برنامه که توسط “سازمان جهانی صنایع دستی” مدیریت می شود عبارت است از:

ایجاد استانداردهای دقیق جهت ارتقای کیفیت صنایع دستی مانند؛ رعایت مسئولیت اجتماعی و احترام به محیط زیست. نوآوری به منظور اطمینان از اینکه محصولات صنایع دستی در زندگی مدرن همچنان به عنوان محصولات باارزش زیبایی شناسی و اقتصادی باقی می مانند.

همچنین ارائه خدمات آموزشی و پشتیبانی برنامه سازمان جهانی صنایع دستی با هدف ظرفیت سازی و برگزاری کارگاه آموزشی برای کمک به تولیدکنندگان این حرفه در بهبود طراحی و بازاریابی محصولات خود. توسعه بازار این محصولات و حفاظت از حقوق مالکیت معنوی آنها و در نهایت ارائه فرصت های جدید برای اطمینان از پایداری صنایع دستی.

زیرا صنایع دستی نقش مهمی در توسعه اقتصادی محلی و کاهش فقر ایفا می کند و با ارائه فرصت های جدید، بازاری برای ایجاد معیشت پایدار است.

در ایران فرآیند دریافت نشان اصالت، زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور، در قالب گزینش اولیه صورت می گیرد. ودر نهایت بعد از تأیید کارشناسان داخلی و ملی و دریافت نشان ملی مرغوبیت صنایع دستی در ایران، جهت گزینش نهایی به دفتر شورای جهانی صنایع دستی ارسال می شود.

 

هنر خراطی چوب

آثار خراطی در مناطق مختلف ایران تولید می شود. در کتاب دایره المعارف هنر تعریف هنر خراطی چنین آمده است:

روش شکل دادن به چوب با نصب کردن آن بر روی دستگاه خراطی و استفاده از یک ابزار نوک تیز، مثل مغار و شکل دادن به قطعه چوب در حال چرخش.

روش شکل دهی با استفاده از حرکت چرخشی به دور خود صورت می گیرد که قادر به ساخت شکل های منظم است.

در کتاب صنایع دستی کهن ایران در مورد هنر خراطی آمده است که این پیشه و هنر باید سابقه طولانی تاریخی داشته باشد.

بقایای کاخ داریوش تخت جمشید نشان می¬دهد که تخت و چهارپایه شاه و عودسوز او همه با کارهای دستی خراطی شده، تهیه شده است.

 

عبدالرحیم فروتن

عبدالرحیم فروتن متولد ۱۳۳۹در شهرستان دزفول است. او از ۱۲ سالگی آموزشی خراطی را در کارگاه موروثی، از پدر و اجداد خود آموخت. عبدالرحیم فروتن نیز به نوآوری در خلق آثاری جدید پرداخت.

ظرافت در اشکال تولیدات چوبی، استفاده هوشمندانه از نقش های بافت چوب، توجه به خواسته های خریداران و سفارش دهندگان، سبب شد تا ایشان به عنوان سرآمد هنرمندان خراط در شهرستان دزفول شناخته شود.

فروتن در این باره می گوید: در سالهای ۲۰۱۰ و ۲۰۱۲ میلادی برای دو اثر خود موفق به دریافت نشان اصالت یونسکو شده است.

وی همچنین پانزده نشان ملی مرغوبیت صنایع دستی برای دو اثر ارسالی به یونسکو و سیزده اثر دیگر دریافت کرده است.

 

معیارهای سنجش

هنرهای صنایع دستی به عنوان بخشی مهم و تأثیرگذار در هر جامعه ای محسوب می شوند. از دید نظریه پردازانی چون بوردیو در زمره سرمایه فرهنگی قرار می گیرند.

سرمایه فرهنگی بوردیو مشتمل بر سه جنبه است. تجسم در محدوده تفکر، تجسم مادی و بیرونی که دربرگیرنده تولیدات هنری و فرهنگی است و سرمایه نهادی که به آموزش و تحصیلات افراد جامعه برمی گردد.

با در نظر گرفتن این چارچوب، فرهنگ و تمدن و چگونگی تجسم بیرونی آنها در مفهوم سرمایه فرهنگی می گنجد.

اگرچه صنایع دستی در زمره تجسم بیرونی فرهنگ و تمدن قرار می گیرند، اما به طور قطع بخش زیادی از صنایع دستی موجود در جامعه، صرفاً با دیدگاه اقتصادی تولید شده و تحت تأثیر عوامل بیرونی و سودآوری بیشتر، از کیفیت و اصالت این آثار کاسته می شود.

تشخیص آثار با اصالت و حائز ارزش به عنوان سرمایه های نمادین هر فرهنگ، اهمیت ویژه ای برای خریداران و متولیان فرهنگی هر جامعه دارد.

نحوه گزینش این آثار از میان نمونه های مشابه با درجه اصالت کمتر، مستلزم در نظرگرفتن معیارهای مشخص و در دسترس برای رده های مختلف متقاضیان این نوع کالاها است.

چنان آثار اصیل، نشانی با نام نشان اصالت صنایع دستی تعریف کرده است.

 

محیط زیست و اصالت مواد به کاررفته در اثر و تکنیک های تولید

طبق مطالعات مرکز بررسی حقوق محیط زیست دانشگاه هاروارد، جریان فرهنگ سازی و ترغیب افراد جامعه برای انجام دادن فعالیت های حمایتی از محیط زیست، اقدامات اجتماعی مانند «خرید سبز» به معنی خرید محصولاتی که با استفاده از انرژی های پاک تولید شده اند و ارزش های زیست محیطی در آنها رعایت شده است، بیشتر مورد استقبال افراد جامعه قرار می گیرد.

این پیش شرط شامل مواردی چون به کارگیری مواد و رنگ های خام، تأمین مواد خام پایدار، استفاده از محصولات قابل بازیافت و مدیریت مواد زاید و پسماند است. این موضوع به آثار خراطی مورد مطالعه قابل تعمیم است.

آثار خراطی «فروتن» هم غالبأ با به کاربردن چوب یکپارچه بدون استفاده از مواد شیمیایی مانند چسب تولید می شوند.

ضمن اینکه عبدالرحیم فروتن (به گفته خودش، ۱۳۹۷) شخصاً اقدام به کاشت و نگهداری از درختان جغ در منطقه می کند. همین امر سبب می شود روند تهیه مواد ً خام محصول، کاملا با الگوی پایدار تهیه مواد اولیه مطابقت داشته باشد.

همچنین بازیافت و مدیریت پسماند هم در کارگاه خراطی مورد نظر، به صورت کامل انجام می شود.

 

مسئولیت اجتماعی

این مفهوم  در نگاه نخست جزء معیارهای سنجه ناپذیر تلقی می شود. اما با تعریف مسئولیت های اجتماعی می توان ابهامات آن را برطرف ساخت.

مفهوم مسئولیت اجتماعی به طور کلی در جهان، براساس شاخص پایداری داو جونز در نظر گرفته می شود.

۱) اقتصادی که شامل مواردی چون حکمرانی شرکت، مدیریت ریسک، مبارزه با فساد و اصول عملکرد خوب است.

۲) محیط زیست، به ویژه اثربخشی استفاده از منابع زیست محیطی و سیستم های اطلاعاتی در زمینه حفاظت از محیط زیست.

۳) اجتماعی از جمله برنامه های توسعه سرمایه انسانی، سیستم های استخدام استعداد در برنامه های بشردوستانه و یا اطلاعات.

قابلیت بازاریابی محصولات صنایع دستی با توانمندی عرضه در بازارهای جهانی پیش شرط های این بند، نسبت بین قیمت و کیفیت، عملکرد محصول (کاربرد)، رقابت پذیری و توان عرضه در بازار جهانی، بسته بندی و ایجاد اشتغال پایدار است.

 

ابتکار در طراحی و تولید

خلاقیت و نوآوری در کلیت طرح از مؤلفه های پراهمیت اثر است. که این می تواند در زمره اصول حفظ اصالت طراحی و اجرای اثر که پیش از این برشمرده شد، قرار گیرد.

رنگ طبیعی و ذاتی چوب از جمله عناصر تأثیرگذار در بالابردن کیفیت اثر است. مانند بافته ای متفاوت به دست آمده از چوب های مختلف که به گفته فروتن مانند بافت عمودی و افقی درخت جغ، بافت درخت بادام کوهی، بافت گره های مخصوص درخت کیکم و … که سبب افزایش طرح های نو در این هنر شده است.

 

بیان هویت فرهنگی و ارزش های زیباشناختی سنتی

الهام پذیری، هویت و زیباشناسی سنتی مؤلفه های آخرین بند از معیارهای سنجش اصالت و مرغوبیت آثار صنایع دستی است.

به غیر از ارزش های زیباشناختی و تکینک منحصربه فرد فروتن، بارزترین مشخصه هویت در آثار او را شاید بتوان مصالح بوم آورد تلقی کرد. چوبی که درختش به وسیله هنرمند کاشته، پرورش یافته و سپس مورد استفاده قرار می گیرد، مصداقی از این گفتار است.

همچنین آثار شکل گرفته بر پایه مفاهیم و معناهایی است که در جغرافیای زیست این هنرمند جریان دارد.

 

نتیجه گیری

شش معیار احترام به ارزش های محیط زیست در اصالت مواد به کاررفته در اثر و تکنیک های تولید، مسئولیت اجتماعی، مرغوبیت و کیفیت مورد نظر معیارهای جهانی صنایع دستی، قابلیت بازاریابی محصولات صنایع دستی با توانمندی عرضه در بازارهای جهانی، ابتکار در طراحی و تولید، بیان هویت فرهنگی و ارزش های زیباشناختی سنتی، از مهم ترین هایی بودند که در آثار خراطی عبدالرحیم فروتن اجرا و به کار گرفته شده اند.

نویسنده: مژده درخشانی و منصور کلاه کج